Pomoc nauczyciela to stanowisko niepedagogiczne (samorządowe), a zatem osoba na nim zatrudniania nie musi posiadać kwalifikacji nauczycielskich określonych w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z 1 sierpnia 2017 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli.

Zasady zatrudniania pracowników niebędących nauczycieli w samorządowych szkołach i placówkach oświatowych reguluje ustawa z 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych oraz rozporządzenie Rady Ministrów z 25 października 2021 r. w sprawie wynagradzania pracowników samorządowych. Z przepisów tych wynika, że:

• stanowisko pomocy nauczyciela należy do stanowisk pomocniczych i obsługi,
• osoba zatrudniana na tym stanowisku musi posiadać co najmniej wykształcenie podstawowe

(załącznik nr 3 do rozporządzenia Rady Ministrów z 25 października 2021 r., tabela V Jednostki działające w zakresie oświaty – Stanowiska pomocnicze i obsługi).

Oznacza to, że pomoc nauczyciela:

• podlega Kodeksowi pracy w zakresie m.in., urlopów, uprawnień rodzicielskich, czy czasu pracy,
• podlega ustawie o pracownikach samorządowych w zakresie m.in. wynagrodzenia lub innych świadczeń

Pomoc nauczyciela należy zatrudnić na zasadach przewidzianych w Kodeksie pracy. Osobę taką zatrudnia się najczęściej w celu realizacji orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego. Z tego względu okres jej zatrudnienia będzie determinowała ważność tego orzeczenia. Najlepszym rozwiązaniem jest więc zatrudnienie pomocy nauczyciela na podstawie umowy o pracę na czas określony. Umowa ta obejmie okres obowiązywania orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego.

Takie zatrudnienie może trwać dłużej niż 33 miesiące. W takim przypadku należy jednak zawiadomić o zatrudnieniu właściwego okręgowego inspektora pracy. W zawiadomieniu należy wskazać, że takie zatrudnienie:

• służy zaspokojeniu rzeczywistego okresowego zapotrzebowania (należy tu odnieść się do podstaw zatrudnienia, w tym także orzeczenia),
• jest niezbędne w tym zakresie w świetle wszystkich okoliczności zawarcia umowy.

Umowę zawartą z pomocą nauczyciela na czas określony można rozwiązać przed jej datą końcową. Wypowiedzenie takiej umowy nie wymaga podawania przyczyn. Wiąże się jedynie z koniecznością zachowania okresu wypowiedzenia:

• 2 tygodnie, jeżeli pracownik był zatrudniony krócej niż 6 miesięcy;
• 1 miesiąc, jeżeli pracownik był zatrudniony co najmniej 6 miesięcy;
• 3 miesiące, jeżeli pracownik był zatrudniony co najmniej 3 lata.

Podanie przyczyny wypowiedzenia będzie natomiast konieczne w przypadku zatrudnienia pomocy nauczyciela na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony. Przyczyną wypowiedzenia takiej umowy może być np.:

• zakończenie edukacji przez ucznia, dla którego zatrudniona była pomoc nauczyciela,
• upływ okresu obowiązywania orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego dla takiego ucznia,
• niska jakość pracy pomocy nauczyciela (należy wówczas odnieść się do konkretnych zdarzeń świadczących o tej jakości).

Oczywiście w grę wchodzą także inne tryby rozwiązania stosunku pracy według Kodeksu pracy. Może być to np. rozwiązanie bez wypowiedzenia z powodu ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków pracowniczych (tzw. zwolnienie dyscyplinarne).

Od kandydata na stanowisko pomocy nauczyciela nie wymaga się niekaralności:

• karnej – osoba taka nie musi przedkładać informacji z Krajowego Rejestru Karnego,
• dyscyplinarnej – pomoc nauczyciela nie jest objęta Centralnym Rejestrem Orzeczeń Dyscyplinarnych.

Konieczna jest natomiast weryfikacja w Rejestrze Sprawców Przestępstw na Tle Seksualnym. Osoba ta będzie bowiem wykonywać czynności wiążące się z opieką nad dzieckiem. Sprawdzenia należy dokonać przed zatrudnieniem pomocy nauczyciela.

Za nieprzeprowadzenie weryfikacji grozi kara:

• aresztu,
• ograniczenia wolności,
• grzywny nie niższej niż 1 000 zł.

Zatrudnienie pomocy nauczyciela w szkole lub przedszkolu zależy od treści orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego. To właśnie z tego orzeczenia powinno wynikać, czy takie zatrudnienie jest zasadne.

W przepisach rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 9 sierpnia 2017 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym przewidziano możliwość zatrudnienia tzw. nauczyciela wspomagającego, a także specjalisty. Osoby te zatrudnia się lub można zatrudnić w takich samych przypadkach jak pomoc nauczyciela. Czy to oznacza, że pomoc nauczyciela może zastąpić tych nauczycieli bądź też odwrotnie? Otóż nie do końca.

Przede wszystkim zatrudnienie pomocy nauczyciela, tzw. nauczyciela wspomagającego lub specjalisty powinno wynikać z orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego. Jeżeli orzeczenie wskazuje na konieczność zatrudnienia konkretnego wsparcia dla ucznia np. w postaci zatrudnienia pomocy nauczyciela, to dyrektor przedszkola nie może zamiast tego zatrudnić nauczyciela wspomagającego bądź specjalisty. Reguła ta działa także w drugą stronę – nie można zamiast nauczyciela wspomagającego lub specjalisty zatrudnić pomoc nauczyciela, jeżeli orzeczenie na taką możliwość nie wskazuje.

To jednak nie wszystko. Pomoc nauczyciela nie może zastępować specjalisty czy nauczyciela wspomagającego w czasie ich nieobecności w pracy. Pomoc nauczyciela nie jest bowiem stanowiskiem nauczycielskim. Niewłaściwe jest także odwrotne zastępstwo.

W ostatnich tygodniach wzrosło zainteresowanie dyrektorów przedszkoli zatrudnianiem dodatkowych pracowników na stanowisku pomocy nauczyciela. Dzieje się tak za sprawą napływu ogromnej fali uchodźców z Ukrainy i koniecznością zorganizowania dla ich dzieci miejsc w polskich szkołach i przedszkolach. W takich sytuacjach zatrudnienie pomocy nauczyciela ze znajomością języka ukraińskiego stanowi nieocenione wsparcie dla dzieci i uczniów z Ukrainy w procesie adaptacji w polskich placówkach oświatowych.

Zasadniczo pracownikiem samorządowym może być osoba, która jest obywatelem polskim (art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy z 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych). 

Zgodnie bowiem z art. 6 ustawy z 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych pracownikiem samorządowym może być osoba, która:

1. jest obywatelem polskim, z zastrzeżeniem art. 11 ust. 2 i 3 ww. ustawy;
2. ma pełną zdolność do czynności prawnych oraz korzysta z pełni praw publicznych;
3. posiada kwalifikacje zawodowe wymagane do wykonywania pracy na określonym stanowisku.

Przepisy przewidują jednak odstępstwo od wymogu obywatelstwa. Osoba nieposiadająca obywatelstwa polskiego może zostać zatrudniona na stanowisku, na którym wykonywana praca nie polega na bezpośrednim lub pośrednim udziale w wykonywaniu władzy publicznej i funkcji mających na celu ochronę generalnych interesów państwa, jeżeli posiada znajomość języka polskiego potwierdzoną dokumentem określonym w przepisach o służbie cywilnej (art. 11 ust. 3 ww. ustawy). Zgodnie z tymi przepisami dokumentami potwierdzającymi znajomość języka polskiego przez osoby nieposiadające obywatelstwa polskiego, ubiegające się o zatrudnienie w służbie cywilnej, a także jednostkach samorządowych są:

1. certyfikat znajomości języka polskiego poświadczający zdany egzamin z języka polskiego na poziomie średnim ogólnym lub zaawansowanym, wydany przez Państwową Komisję Poświadczania Znajomości Języka Polskiego jako Obcego;
2. dokument potwierdzający ukończenie studiów wyższych prowadzonych w języku polskim;
3. świadectwo dojrzałości uzyskane w polskim systemie oświaty;
4. świadectwo nabycia uprawnień do wykonywania zawodu tłumacza przysięgłego wydane przez Ministra Sprawiedliwości

(§ 1 rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z 23 kwietnia 2009 r. w sprawie rodzajów dokumentów potwierdzających znajomość języka polskiego przez osoby nieposiadające obywatelstwa polskiego, ubiegające się o zatrudnienie w służbie cywilnej).

W sytuacji trwającego konfliktu wojennego na terytorium Ukrainy i konieczności nagłej ewakuacji mieszkańców tego kraju oczywiste jest, że nikt nie myśli o zabieraniu ze sobą dokumentów potwierdzających znajomość języka polskiego, czy też ich uzyskaniu przed opuszczeniem kraju. Najczęściej bowiem uchodźcy zabierają ze sobą jednie podstawowe dokumenty takie jak dowód osobisty. Nie oznacza to jednak, że bez przedstawieniach ww. dokumentów przedszkole nie może zatrudnić pracownika z Ukrainy. Szczególne rozwiązania w tym zakresie przewiduje bowiem tzw. specustawa ukraińska (rządowy projekt ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa, druk nr 2069).

Pierwsze ze szczególnych rozwiązań prawnych ułatwiających zatrudnianie obywateli Ukrainy dotyczy odstąpienia od wymogu posiadania zezwolenia na pobyt czasowy. Jest to jeden ze sposób legalizacji pobytu cudzoziemca w szkole. Ten wymóg zostanie zniesiony, ale jedynie w przypadku pracowników z Ukrainy.

Otóż wszyscy obywatele Ukrainy, którzy dotarli do Polski nie wcześniej niż 24 lutego 2022 r., będą mogli legalnie przebywać w naszym kraju przez 18 miesięcy. Termin ten będzie liczony od 24 lutego 2022 r., a więc do 24 sierpnia 2022 r. Nie będzie wówczas konieczne występowanie o zezwolenia.

Formalnie warunkiem legalizacji pobytu ma być zarejestrowanie wjazdu przez komendanta placówki Straży Granicznej podczas kontroli granicznej. Może też okazać się, że osoba, którą chcemy zatrudnić, nie została zarejestrowania. Wówczas powinna ona udać się do gminy i złożyć wniosek o rejestrację pobytu.

W tym czasie będzie możliwe legalne zatrudnienie wskazanych obywateli Ukrainy, w tym również w szkołach i przedszkolach. Do tego zatrudnienia wymagane będzie jedynie dokonanie zgłoszenia zatrudnienia przez pracodawcę do właściwego Powiatowego Urzędu Pracy, za pośrednictwem portalu praca.gov.pl.

Zgłoszenia trzeba będzie dokonać w ciągu 7 dni od dnia nawiązania stosunku pracy z obywatelem Ukrainy. Sprawdź, jakie dane powinny się znaleźć w zgłoszeniu:

Kolejnym rozwiązaniem mającym na celu ułatwienie zatrudniania w polskich szkołach i przedszkolach obywateli Ukrainy jest złagodzenie wymogów związanych z potwierdzeniem znajomości języka polskiego. Zgodnie z projektem specustawy ukraińskiej, w roku szkolnym 2021/2022 na stanowisku pomocy nauczyciela może być zatrudniona osoba nieposiadająca obywatelstwa polskiego, jeżeli:

• ma znajomość języka polskiego w mowie i piśmie w stopniu umożliwiającym pomoc uczniowi, który nie zna języka polskiego albo
• zna go na poziomie niewystarczającym do korzystania z nauki.

Nie będzie zatem konieczne udokumentowanie znajomości języka polskiego w sposób określony w art. 11 ust. 3 ustawy o pracownikach samorządowych.

Projekt specustawy nie przewiduje zniesienia wymogu potwierdzenia znajomości języka polskiego przez osoby ubiegające się o inne stanowiska niż pomoc nauczyciela. Oznacza to, że zatrudnienie pracownika z Ukrainy np. na stanowisku sprzątaczki, woźnego czy konserwatora, nadal będzie wymagało potwierdzenia znajomości języka polskiego jednym z poniższych dokumentów:

1. Certyfikat znajomości języka polskiego poświadczający zdany egzamin z języka polskiego na poziomie średnim ogólnym lub zaawansowanym, wydany przez Państwową Komisję Poświadczania Znajomości Języka Polskiego jako Obcego;
2. dokument potwierdzający ukończenie studiów wyższych prowadzonych w języku polskim;
3. świadectwo dojrzałości uzyskane w polskim systemie oświaty;
4. świadectwo nabycia uprawnień do wykonywania zawodu tłumacza przysięgłego wydane przez Ministra Sprawiedliwości
   (art. 11 ust. 3 ustawy o pracownikach samorządowych, §1 rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z 23 kwietnia 2009 r. w sprawie rodzajów dokumentów potwierdzających znajomość języka polskiego przez osoby nieposiadające obywatelstwa polskiego, ubiegające się o zatrudnienie w służbie cywilnej).

Ponadto specustawa ukraińska przewiduje, że w okresie 18 miesięcy od dnia wejścia w życie omawianej ustawy nie stosuje się przepisu art. 9 ust. 2 ustawy z 22 maja 2009 r. o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych, zgodnie z którym prawo do świadczenia ulega zawieszeniu bez względu na wysokość uzyskiwanego przychodu w razie podjęcia przez uprawnionego pracy w jednostkach, o których mowa w art. 1 ustawy Karta Nauczyciela. Warunkiem odstąpienia od stosowania tego przepisu jest podjęcie pracy na stanowisku:

1. pomocy nauczyciela,
2. nauczyciela, jeżeli w szkole utworzono dodatkowy oddział w celu zapewnienia kształcenia i wychowania dzieciom i uczniom będącym obywatelami Ukrainy.

Stawkę wynagrodzenia dla pomocy nauczyciela reguluje rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie wynagradzania pracowników samorządowych. Osoba na tym stanowisku jest zaliczona do VI kategorii zaszeregowania. To oznacza wynagrodzenie zasadnicze na poziomie minimum 2 400 zł. Regulacja ta nie dotyczy szkół i placówek niesamorządowych. Taka stawka wynagrodzenia zasadniczego oznacza konieczność podniesienia wynagrodzenia do kwoty ustawowego minimalnego (w 2022 r. – 3 010 zł).

Pomoc nauczyciela w szkołach i placówkach samorządowych może liczyć także na inne składniki pensji np.: dodatek za wieloletnią pracę czy świadczenia np. trzynastka. Może też korzystać m.in. z ZFŚS. Nie przysługują jej natomiast świadczenia zarezerwowane wyłącznie dla nauczycieli, takie jak:

• dodatek wiejski,
• dodatek za trudne i uciążliwe warunki pracy,
• jednorazowy dodatek uzupełniający (tzw. czternastka),
• świadczenie urlopowe,
• świadczenie na start.

Zarówno dotychczas obowiązujące przepisy, jak i regulacje specustawy ukraińskiej nie określają wymiaru zatrudnienia pomocy nauczyciela w przedszkolu ani zakresu obowiązków, zaś w praktyce decyduje o tym dyrektor przedszkola. Musi jednak pamiętać, by pomocy nauczyciela nie przydzielać zadań zastrzeżonych dla nauczycieli – wymienionych w art. 42 ust. 1 pkt 2 KN.

W praktyce pomoc nauczyciela:

• wspomaga nauczyciela/nauczycieli w codziennych zajęciach z grupą (np. przygotowuje wspólnie z nauczycielem narzędzia i materiały na zajęcia, opisuje prace dzieci, wywiesza je na przedszkolnej tablicy i systematycznie je wymienia);
• wspomaga nauczyciela/nauczycieli w zapewnieniu dzieciom bezpieczeństwa i opieki (np. pomaga przyprowadzać i odprowadzać dzieci ze „zbiorczej” sali, w której znajdują się przed i po zakończeniu zajęć w grupie, czy też z placu zabaw);
• pomaga dzieciom w czynnościach samoobsługowych, uczestniczy w wyjściach poza teren przedszkola/szkoły;
• pomaga dzieciom podczas zajęć itp.